Zgodnie z artykułem 924 Kodeksu Cywilnego śmierć jest zdarzeniem prawnym, które skutkuje otwarciem spadku, tj. przejściem praw i obowiązków zmarłego na spadkobierców. To właśnie prawa i obowiązki osoby zmarłej w chwili jej śmierci stają się spadkiem.
Uwaga! Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
Kodeks cywilny w art. 926 § 1 wskazuje za źródła powołania do spadku ustawę oraz testament. W tym artykule skupimy się przede wszystkim na dziedziczeniu ustawowym. Ma ono miejsce, jeżeli osoba zmarła nie pozostawiła po sobie testamentu, tj. dokumentu, w którym wyraża się wolę, co do przekazania posiadanego przez siebie majątku na rzecz określonych osób.
Kto należy do kręgu spadkobierców ustawowych?
Z przepisów wynika, że podmiotowy krąg spadkobierców ustawowych tworzą osoby fizyczne, których następstwo prawne po zmarłym jest uzasadnione bliskością stosunku łączącego te osoby ze spadkodawcą. Do osób bliskich, dziedziczących po zmarłym należą: małżonek, zstępni, rodzice, rodzeństwo i ich zstępni, dziadkowie, a także dzieci małżonka spadkodawcy.
W pierwszej kolejności na podstawie art. 931 KC dziedziczą dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, ewentualnie, jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, dziedziczą także wnuki. Następnie, w braku dzieci spadkodawcy, do dziedziczenia dochodzą na podstawie art. 932 KC, jego małżonek i rodzice. Do kolejnej grupy spadkobierców ustawowych zaliczone zostało rodzeństwo spadkodawcy oraz ewentualnie, zstępni rodzeństwa. W dalszej kolejności, w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Wreszcie na mocy art. 9341 KC, w braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. W ostatniej kolejności dziedziczy jako spadkobierca ustawowy gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo – jeżeli nie da się ustalić miejsca zamieszkania zmarłego – Skarb Państwa.
Małżonek i dzieci spadkodawcy dziedziczą w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ całości spadku.
W dalszej kolejności do dziedziczenia dochodzą małżonek i rodzic. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy – wynosi ¼ całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z małżonkiem, wynosi połowę spadku. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.
Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych.
Jak potwierdzić odziedziczony ustawowo spadek?
1. Stwierdzenie nabycia spadku przez sąd
Orzeczenie sądu stwierdzające nabycie z mocy prawa spadku przez spadkobierców służy tym ostatnim jako wyłączna, prawnie skuteczna legitymacja posiadania statusu spadkobiercy i tym samym decyduje o możliwości realizowania odziedziczonych praw spadkowych (np. prawomocne orzeczenie o stwierdzeniu nabycia spadku jest podstawą dokonania w księdze wieczystej nieruchomości spadkowej odpowiedniego wpisu na korzyść spadkobiercy).
Orzeczenie sądu stwierdzające nabycie spadku jest dla osób trzecich jednoznacznym ustaleniem, że spadek po zmarłym prawnie i definitywnie nabyły określone osoby.
Postępowanie w sprawie nabycia spadku ma charakter postępowania nieprocesowego. Jest ono uruchamiane na wniosek, a kończy się orzeczeniem sądu w formie postanowienia.
Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku może złożyć spadkobierca lub inna osoba mająca w tym interes prawny, tzn. osoba zainteresowana wywołaniem skutków prawnych, jakie pociąga za sobą prawomocne orzeczenie.
Stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
2. Notarialne poświadczenie dziedziczenia
Notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego, z wyłączeniem dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych. Przed sporządzeniem aktu poświadczenia przy udziale wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi, a także osób, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne. Po spisaniu protokołu dziedziczenia notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia, jeżeli nie ma wątpliwości co do osoby spadkobiercy i wysokości udziałów w spadku.
Notariusz niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia dokonuje jego wpisu do rejestru aktów poświadczenia dziedziczenia przez wprowadzenie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ma skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Dział spadku
Zdarzenie prawne, które prowadzi do ustania wspólności majątku spadkowego, nazywany działem spadku. W tym sensie dział spadku oznacza wyjście ze wspólności majątku spadkowego i przyznanie poszczególnym spadkobiercom oznaczonych praw majątkowych, które dotąd wspomnianą wspólnością były objęte.
Podział fizyczny spadku
Podział fizyczny spadku, który polega na przyznaniu poszczególnym spadkobiercom – części majątku spadkowego, określonych wielkością udziałów spadkowych – jest przez ustawodawcę, a zwykle też przez samych zainteresowanych, brany pod uwagę jako pierwszy.
Jeżeli działu spadku przez podział fizyczny spadku nie da się w pełni przeprowadzić według założenia, że spadkobierca otrzymuje w naturze dokładnie tyle, ile wart jest jego udział spadkowy, wówczas różnicę pomiędzy wartością przedmiotów spadkowych przyznanych w ramach działu a wartością należnego udziału spadkowego należy wyrównać w drodze dopłat pieniężnych.
Przejęcie spadku
Drugim sposobem jest przyznanie wszystkich przedmiotów spadkowych jednemu spadkobiercy bądź niektórym spadkobiercom. Przejęcie spadku przez jednego bądź niektórych spośród spadkobierców nastąpić może zarówno w trybie działu umownego, jak i sądowego. Jeżeli spadek nie daje się podzielić, może on być przyznany stosownie do okoliczności jednemu ze spadkobierców z obowiązkiem spłaty pozostałych.
Podział cywilny spadku
Polega on na sprzedaży majątku spadkowego osobie trzeciej i podziale kwoty pieniężnej uzyskanej z tytułu ceny sprzedaży między spadkobierców. Jeżeli spadek nie daje się fizycznie podzielić wówczas może być sprzedany stosownie do przepisów KC w drodze licytacji.
