Katalog środków zabezpieczających określa art. 93a Kodeksu karnego. Są nimi:
1. elektroniczna kontrola miejsca pobytu,
2. terapia,
3. terapia uzależnień,
4. pobyt w zakładzie psychiatrycznym.
W przepisach art. 93b wskazano trzy podstawowe zasady stosowania środków zabezpieczających – zasadę konieczności, proporcjonalności i subsydiarności.
W art. 93b § 1 wyrażona została zasada konieczności. Stosownie do tego przepisu sąd może orzec środek zabezpieczający tylko wówczas, gdy jest to konieczne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego. Doprecyzowaniem zasady konieczności jest stwierdzenie, że pobyt w zakładzie psychiatrycznym może nastąpić tylko przy szczególnym uzasadnieniu prewencyjnym (aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości). Do istoty zasady konieczności należy również obowiązek uchylenia środka zabezpieczającego, gdy upada przesłanka jego stosowania.
Z klauzulą konieczności ustawa wiąże wymóg stwierdzenia przez sąd okoliczności, że inne środki prawne przewidziane w Kodeksie karnym lub orzeczone na podstawie innych ustaw nie są wystarczające. Jest to właśnie zasada subsydiarności, która oznacza, że środki zabezpieczające mają charakter pomocniczy i stosuje się je tylko wtedy, kiedy inne środki nie będą dla sprawcy odpowiednie.
Zasada proporcjonalności określona jest zaś w § 3, stanowiącym, że środek zabezpieczający i sposób jego wykonywania powinny być odpowiednie do stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz ryzyka jego popełnienia, jak również uwzględniać potrzeby i postępy w terapii lub terapii uzależnień. Niewątpliwie bardzo trudno będzie sądowi znaleźć kryteria pozwalające na określenie stopnia społecznej szkodliwości ewentualnego przyszłego czynu zabronionego, jaki może popełnić sprawca, oraz ryzyko popełnienia takiego czynu.
Środki zabezpieczające można orzec wobec sprawcy:
1. co do którego umorzono postępowanie o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych,
2. w razie skazania za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności,
3. w razie skazania za przestępstwo określone w art. 148, art. 156, art. 197, art. 198,
art. 199 § 2 lub art. 200 § 1, 3 lub 4, popełnione w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych,
4. w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego jej zawieszenia za umyślne przestępstwo określone w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub XXVI Kodeksu karnego, popełnione w związku z zaburzeniem osobowości o takim charakterze lub nasileniu, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia;
5. w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka.
Ważne! Czasu stosowania środka zabezpieczającego nie określa się z góry!
Warto wskazać, iż istnieje możliwość orzeczenia więcej niż jednego środka zabezpieczającego wobec tego samego sprawcy. W sytuacji, kiedy orzeczony środek stał się nieodpowiedni lub jego wykonywanie nie jest możliwe, sąd może zmienić środek zabezpieczający lub sposób jego wykonywania.
Najsurowszym i najbardziej ingerującym w prawa człowieka jest środek zabezpieczający w postaci umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym. Z tego względu istnieją szczególne kryteria pozwalające na orzeczenie tego właśnie środka.
Warunki orzeczenia tego środka zabezpieczającego wobec sprawcy o całkowitej niepoczytalności to:
1) uprzednie popełnienie czynu zabronionego,
2) znaczny stopień społecznej szkodliwości uprzednio popełnionego czynu zabronionego,
3) związek uprzednio popełnionego czynu z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym,
4) wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia czynu zabronionego o znacznej szkodliwości społecznej w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym.
Po drugie, przepisy przewidują możliwość stosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego wobec sprawców, którzy popełnili czyn zabroniony w stanie poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym. Do zastosowania środka określonego w art. 93g § 2 k.k., poza przesłankami natury ogólnej (art. 93b), konieczne jest zrealizowanie następujących przesłanek natury szczególnej:
1) skazanie sprawcy na bezwzględną karę pozbawienia wolności, lub karę dożywotniego pozbawienia wolności (w warunkach art. 31 § 2 k.k.);
2) wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym.
Przepis art. 93g § 3 odnosi się natomiast do orzekania pobytu w zakładzie psychiatrycznym w stosunku do sprawców, którzy popełnili określone przestępstwa (zabójstwo, ciężki uszczerbek na zdrowiu, zgwałcenie, wykorzystanie seksualne osoby bezradnej upośledzonej umysłowo, chorej psychicznie, seksualne wykorzystanie zależności lub krytycznego położenia w stosunku do małoletniego, pedofilia, prezentowanie małoletniemu treści pornograficznych, prezentowanie małoletniemu wykonania czynności seksualnej), w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych.
Poza warunkami natury ogólnej muszą zostać spełnione następujące warunki szczególne:
1) skazanie na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, lub karę dożywotniego pozbawienia wolności;
2) istnienie wysokiego prawdopodobieństwa, że skazany popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych.
Należy oczywiście wskazać, że sąd orzekając o środkach zabezpieczających będzie wysłuchiwał biegłych z różnych dziedzin, którzy będą pomocni w ocenie sytuacji i potrzeby orzeczenia środków zabezpieczających.
