Polski ustawodawca przewidział regulacje w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, które umożliwiają unieważnienie związku małżeńskiego. Rzecz jasna jest to instytucja odrębna od przepisów tej materii w prawie kanonicznym. Na gruncie prawa rodzinnego, unieważnienie małżeństwa jest możliwe tylko przez sąd oraz tylko w sytuacjach przewidzianych przez przepisy prawa.
Art. 17 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazuje, iż przyczyny unieważnienia związku małżeńskiego stanowią katalog zamknięty. Przepisy tejże ustawy wskazują, że małżeństwo może zostać unieważnione wtedy, gdy:
1) zostaną naruszone zakazy małżeńskie, tj.:
a) przeszkoda wieku (art. 10 k.r.i.o.)
b) przeszkoda ubezwłasnowolnienia (art. 11 k.r.i.o.)
c) przeszkoda choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego (art. 12 k.r.i.o.)
d) przeszkoda pozostawania w związku małżeńskim (at. 13 k.r.i.o.)
e) przeszkoda pokrewieństwa lub powinowactwa (art. 14 k.r.i.o.)
f) przeszkoda przysposobienia (art. 15 k.r.i.o.)
2) zostaną złożone oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński pod wpływem wady oświadczenia woli (art. 151 k.r.i.o.), tj.:
a) oświadczenie zostanie złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli,
b) oświadczenie zostanie złożone pod wpływem błędu co to tożsamości drugiej strony,
c) oświadczenie zostanie złożone pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważnie niebezpieczeństwo osobiste
3) nastąpią nieprawidłowości w przypadku złożenia oświadczenia woli wstąpienia w związek małżeński przez pełnomocnika (art. 16 k.r.i.o.).
W Polsce zawarcie związku małżeńskiego możliwe jest co do zasady wtedy, kiedy osoby je zawierające mają ukończone 18 lat. Jest to warunek bezwzględny, jeśli chodzi o wiek mężczyzny. Natomiast, w przypadku kobiety, sąd może zezwolić na zawarcie przez nią związku małżeńskiego, jeżeli nie ukończyła lat 18, ale ukończyła lat 16. Udzielenie takiej zgody przez sąd nastąpi tylko z ważnych powodów, jeśli z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny. W takim układzie, możliwe będzie unieważnienie małżeństwa, jeżeli zostanie ono zawarte z naruszeniem powyższej regulacji.
Ważne! Unieważnienia małżeństwa zawartego przez mężczyznę, który nie ukończył lat osiemnastu, oraz przez kobietę, która nie ukończyła lat szesnastu albo bez zezwolenia sądu zawarła małżeństwo po ukończeniu lat szesnastu, lecz przed ukończeniem lat osiemnastu, może żądać każdy z małżonków. Natomiast, nie można unieważnić małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa ten wiek osiągnął.
A w sytuacji, kiedy kobieta zaszła w ciążę, jej mąż nie może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku.
Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie bezwzględnie nie może wstąpić w związek małżeński. Jest to związane z ochroną interesów osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej, ale także interesów osób, które miałyby z taką osobą założyć rodzinę. Unieważnienia małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia może żądać każdy z małżonków. Co ważne, nie można unieważnić małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia, jeżeli ubezwłasnowolnienie zostało uchylone.
Przeszkoda choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego jest przeszkodą względną, co oznacza, że w wyjątkowych przypadkach sąd może zezwolić osobie chorej na zawarcie związku małżeńskiego. Może to nastąpić wtedy, jeżeli zostaną spełnione łącznie dwie przesłanki, a mianowicie stan zdrowia lub umysłu tej osoby nie zagraża małżeństwu oraz stan zdrowia lub umysłu tej osoby nie zagraża przyszłemu potomstwu. Jeżeli mimo tego dojdzie do zawarcia związku małżeńskiego, to unieważnienia może żądać każdy z małżonków. Natomiast, nie można unieważnić małżeństwa z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków po ustaniu tej choroby.
Prawo polskie bezwzględnie zakazuje zawierania małżeństwa przez osoby, które pozostają już w związku małżeńskim. Małżeństwo bigamiczne zawarte pomimo zakazu rodzi wszelkie skutki ważnego związku małżeńskiego aż do chwili uprawomocnienia się wyroku orzekającego jego unieważnienie.
Ważne! Unieważnienia małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny. Natomiast, nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim.
Przeszkoda pokrewieństwa lub powinowactwa jest podyktowana przede wszystkim względami natury moralnej, eugenicznej oraz obyczajowej. Należy zauważyć, że zawieranie związku małżeńskiego między krewnymi w linii prostej (zstępnymi i wstępnymi) oraz rodzeństwem (linia boczna w drugim stopniu) jest bezwzględnie zakazane. Natomiast, sąd może zezwolić na małżeństwo między powinowatymi z ważnych powodów (np. spodziewanie się wspólnego dziecka lub jego posiadanie).
Uwaga! Unieważnienia małżeństwa z powodu pokrewieństwa między małżonkami może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny. Natomiast, unieważnienia małżeństwa z powodu powinowactwa między małżonkami może żądać każdy z małżonków.
Na wzór pokrewieństwa naturalnego ustanowiono również przeszkodę zawierania związku małżeńskiego między przysposabiającym a przysposabianym. Unieważnienia małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia między małżonkami może żądać każdy z małżonków. Nie można natomiast unieważnić małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia między małżonkami, jeżeli stosunek ten ustał.
Stan wyłączający świadome wyrażenie woli obejmuje tylko „wyłączenie”, a nie jedynie „ograniczenie” i dotyczy świadomości wyrażenia woli o wstąpieniu w związek małżeński, a nie podejmowania decyzji w tym przedmiocie, oraz może pojawić się z jakichkolwiek przyczyn, zarówno krótkotrwałych zaburzeń czynności psychicznych o różnej etiologii lub choroby psychicznej, jak też niedorozwoju umysłowego.
Sądy bardzo wąsko ujmują zakres określenia „tożsamość” drugiej strony. Nie ma wątpliwości, że małżonek, który jest przekonany że zawiera ślub z inną osobą niż ta, która w rzeczywistości złożyła oświadczenie woli, może takie małżeństwo unieważnić. Będzie to w praktyce dotyczyć przypadków np. zawarcia związku z bratem bliźniakiem wybranka.
Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia groźby bezprawnej, lecz określa przesłanki, które nadają jej charakter normatywny. Są nimi: bezprawność, powaga groźby i normalny związek przyczynowy między groźbą a złożeniem oświadczenia woli określonej treści, przy czym przesłanki te muszą wystąpić kumulatywnie. Groźba w rozumieniu przepisu art. 87 k.c. jest zawsze działaniem celowym, skierowanym na zmuszenie zagrożonego, wbrew jego woli, do złożenia określonego oświadczenia.
Ważne! Nie można żądać unieważnienia małżeństwa z przyczyn zawartych w art. 151 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą – a w każdym wypadku po upływie lat trzech od zawarcia małżeństwa.
Małżeństwo zawarte przez pełnomocnika może być skutecznie unieważnione, jeżeli:
1) brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika,
2) pełnomocnictwo było nieważne (pełnomocnictwo będzie nieważne, jeżeli nie zostanie zachowana jego forma, tj. pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym),
3) pełnomocnictwo zostało skutecznie odwołane.
Ważne! Zgodnie z ostatnim zdaniem art. 16 k.r.i.o. nie można żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli małżonkowie podjęli wspólne pożycie
