Zachowek jest uprawnieniem przysługującym bliskim spadkodawcy (zstępnym, małżonkowi i rodzicom) na wypadek pominięcia ich przez spadkodawcę w testamencie. Osoby te mogą żądać od spadkobiercy testamentowego wypłacenia im w pieniądzu określonej części wartości należnego im z mocy udziału spadkowego.
Uprawnionemu z tytułu zachowku przysługuje przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej. Prawo do zachowku jest roszczeniem majątkowym, skierowanym przeciwko spadkobiercy testamentowemu, którego realizacja polega na wypłacie określonej sumy pieniężnej. Tym samym prawo do zachowku ma postać wierzytelności, której odpowiada dług, obciążający spadkobierców powołanych do dziedziczenia.
Prawo do zachowku może być dochodzone na drodze procesu sądowego. Roszczenie o zachowek staje się wymagalne z chwilą określenia przez sąd jego wysokości według cen z daty orzekania o nim i dopiero z tą datą staje się możliwe naliczanie odsetek za opóźnienie.
Czy prawo do zachowku podlega dziedziczeniu?
Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Wyłączenia prawa do zachowku
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, tzn. ich wydziedziczyć, jeżeli uprawniony do zachowku:
– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego, jeżeli mu przebaczył.
Roszczenie o zachowek nie przysługuje osobie uznanej za niegodną dziedziczenia, osobie, która zrzekła się dziedziczenia, albo która odrzuciła spadek przypadający jej z mocy ustawy.
Podstawa zachowku i sposób obliczania zachowku
Podstawą należnego zachowku jest udział spadkowy, który przypadłby uprawnionemu z tytułu dziedziczenia ustawowego. Uprawnionemu do zachowku należy się kwota odpowiadająca wartości dwóch trzecich albo połowy takiego udziału.
Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa tego udziału.
Przy ustalaniu udziału stanowiącego podstawę obliczania zachowku, uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Przypadająca część należy w sensie rachunkowym do tzw. substratu zachowku, na który składa się czysta wartość spadku powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn uczynionych przez spadkodawcę oraz zapisów windykacyjnych przez niego dokonanych. Przy ustalaniu czystej wartość spadku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, choć stanowią one długi spadkowe. Dolicza się jednak darowizny uczynione przez spadkodawcę oraz dokonane przez niego zapisy windykacyjne. Zachowek oblicza się na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu.
Ochrona spadkobiercy zobowiązanego do wypłacenia zachowku
Zgodnie z art. 999 KC, jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Przepis ten stanowi wyraz pewnego uprzywilejowania spadkobiercy ponoszącego odpowiedzialność za długi, jeżeli on sam jest uprawniony do zachowku. Odpowiedzialność ogranicza się jedynie do nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku
Jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku.
